Τί είναι φυτικά έλαια

ΦΥΤΙΚΑ ΕΛΑΙΑ
Τα φυτικά έλαια ανήκουν στις λιπαρές ουσίες (λιπίδια) και συγκεκριμένα στα ουδέτερα λίπη. Αποτελούνται από μίγματα εστέρων της γλυκερίνης με λιπαρά οξέα. Σε θερμοκρασία δωματίου βρίσκονται σε υγρή μορφή και εδώδιμα φυτικά έλαια είναι όλα τα υγρά φυτικής προέλευσης με εξαίρεση το φοινικέλαιο. Τα έλαια βάσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτούσια για μασάζ στο σώμα, ως θεραπεία ενυδάτωσης και τόνωσης για τα μαλλιά και το πρόσωπο, αλλά και ως βάσεις για την παραγωγή καλλυντικών με αιθέρια έλαια. Όπως είναι γνωστό, τα αιθέρια έλαια, αδιάλυτα, δεν μπορούν να έρθουν σε άμεση επαφή με το δέρμα λόγω της δραστικότητάς τους. Αναμειγμένο όμως σε λάδι βάσης μπορεί να απλωθεί σε όλο το σώμα. Χρησιμοποιούνται για ενυδάτωση, ώστε να προστατεύουν το δέρμα και να εμποδίζουν την εξάτμιση της υγρασίας του. Προσφέρουν στο δέρμα απαραίτητα λιπαρά οξέα, βιταμίνες και μέταλλα, ενώ αποτελούν και ιδανικές θεραπείες για τα μαλλιά. Μπορούν ακόμη να συνδυαστούν μεταξύ τους, ανάλογα με τις θεραπευτικές τους ιδιότητες, τη μυρωδιά και την πυκνότητά τους. Ως προς την πυκνότητά τους, διακρίνονται στα πυκνά, όπως το ελαιόλαδο, τα οποία λειτουργούν ως προστατευτική ασπίδα για το δέρμα, και στα πιο αραιά, όπως το λάδι χοχόμπα, το οποίο απορροφάται εύκολα και γρήγορα.

basesΤα πλεονεκτήματα της χρήσης τους είναι ότι 1) Σχηματίζουν λιποειδές υμένιο στην επιφάνεια του δέρματος και παρεμποδίζουν με αυτόν τον τρόπο προσωρινά την εξάτμιση του νερού, 2) Επιπεδοποιούν την επιφάνεια των κερατινοκυττάρων με πλήρωση των γωνιών τους και δημιουργούν αίσθημα απαλότητας στην υφή, 3) Είναι καλοί διαλύτες των μη σαπωνοποιήσιμων φυτοπροστατευτικών ουσιών. Τα μειονεκτήματα από την άλλη είναι ότι 1) Οξειδώνονται εύκολα και απαιτούν ταυτόχρονη χρήση αντιοξειδωτικών, 2) Διαλύονται και αποσυντίθενται εύκολα αν η επιλογή των συνδυασμών δεν είναι κατάλληλη και έτσι το τελικό προϊόν είναι ασταθές, 3) Δεν εισχωρούν σε βάθος στο δέρμα με αποτέλεσμα να μην είναι ευτροφικά και αντιρυτιδικά.

Ο αριθμός των ενεργών συστατικών που έχουν προσδιοριστεί μέχρι τώρα στους ελαιώδεις σπόρους είναι εντυπωσιακός. Πολλές από αυτές τις ενώσεις φθάνουν στην τελική σαλάτα ή το μαγειρικό λάδι, ενώ άλλες μπορεί να αφαιρεθούν μερικώς ή πλήρως κατά τη διάρκεια της διαδικασίας εξευγενισμού του λαδιού.  Η βιταμίνη Ε είναι ένα ισχυρό αντιοξειδωτικό και τα φυτικά έλαια είναι σημαντική διαιτητική πηγή αυτής της βιταμίνης. Κάθε λιπαρό οξύ έχει επίσης τις δικές του συγκεκριμένες ιδιότητες. Το λινελαϊκό οξύ είναι ένα πολυακόρεστο λιπαρό οξύ που μπορεί να μειώνει τη χοληστερόλη και το α-λινολενικό οξύ συνδέεται επίσης με την υγεία της καρδιάς. Το ρικινελαϊκό οξύ είναι το ενεργό συστατικό στο καστορέλαιο και είναι ένα ισχυρό καθαρτικό, ενώ το γ-λινολενικό οξύ παρέχει τα κύρια οφέλη του λαδιού του νυχτολούλουδου, το οποίο χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, για να αντιμετωπίσει τον πόνο στο στήθος και το ατοπικό έκζεμα. Οι φυτοστερόλες βρίσκονται στα φυτικά έλαια, ιδιαίτερα στα έλαια των φύτρων σπόρων. Πολλές άλλες ευεργετικές ενώσεις επίσης εξάγονται και συγκεντρώνονται από τα παραπροϊόντα της διαδικασίας εξευγενισμού, συμπεριλαμβάνοντας: β-καροτένιο, βιταμίνη Κ, φωσφατιδυλοχολίνη, που χρησιμοποιείται στην αντιμετώπιση προβλημάτων του ήπατος, φωσφατιδυλοσερίνη, που χρησιμοποιείται κυρίως για να αποτρέψει την αλλοίωση της εγκεφαλικής λειτουργίας.

Τα φυτικά έλαια χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες 1) Τα ξηραινόμενα, τα οποία έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε λινελαϊκό και λινολενικό οξύ. 2) Τα ημιξηραινόμενα έλαια, τα οποία έχουν μικρή περιεκτικότητα σε λινελαϊκό οξύ, τέτοια είναι το σησαμέλαιο, το κραμβέλαιο, το αραβοσιτέλαιο, το βαμβακέλαιο, το σογιέλαιο, το καπνέλαιο και το ηλιανθέλαιο. 3) Τέλος τα μη ξηραινόμενα έλαια παρουσιάζουν μεγάλη περιεκτικότητα σε ελαϊκό οξύ, τέτοια είναι το ελαιόλαδο, το αμυγδαλέλαιο, το αραχιδέλαιο και το λεπτοκαρυέλαιο.

Τα φυτικά λάδια μπορεί να προέρχονται:
•    Από τον καρπό του φυτού (π.χ. αμύγδαλο, χοχόμπα).
•    Από το κουκούτσι-σπόρο (π.χ. σταφυλοκουκουτσέλαιο).
•    Από την εκχύλιση ενός βοτάνου σε ένα λάδι βάσης (π.χ. πέταλα καλέντουλας).

ΠΑΡΑΛΑΒΗ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΛΑΙΩΝ
Η παραλαβή των φυτικών ελαίων γίνεται με έκθλιψη  και με εκχύλιση. Οι μέθοδοι αυτοί περιγράφονται στη συνέχεια:

A.    ΜΕ ΕΚΘΛΙΨΗ
Κατά τη μέθοδο της έκθλιψης τα ελαιούχα σπέρματα ή καρποί, αφού καθαριστούν πρώτα καλά, αλέθονται σε μύλους και κατόπι υποβάλλονται «εν ψυχρώ» σε πίεση αρκετών ατμοσφαιρών, σε διάφορα πιεστήρια. Τα έλαια που λαμβάνονται με την πρώτη «εν ψυχρώ» έκθλιψη είναι ποιοτικά ανώτερα. Σε πολλές περιπτώσεις είναι απαραίτητο να γίνει έκθλιψη «εν θερμώ», οπότε αυξάνεται η ποσότητα του ελαίου. που λαμβάνεται, αλλά η ποιότητά του μειώνεται, γιατί μαζί με το παραγόμενο έλαιο λαμβάνονται και άλλες ύλες ως προσμείξεις. Οι ελαιοπλακούντες (πίτες) που λαμβάνονται από την πρώτη έκθλιψη, συνήθως υποβάλλονται σε μία ή και περισσότερες εκθλίψεις, οπότε λαμβάνεται αντίστοιχα έλαιο πρώτης, δεύτερης, τρίτης κ.λπ. πίεσης. Με τη μέθοδο της εκχύλισης, αρχικά τα ελαιούχα σπέρματα κατατεμαχίζονται, ξηραίνονται και κατόπι εκχυλίζονται με βενζίνη, διθειάνθρακα, τετραχλωράνθρακα και άλλους διαλύτες σε ειδικές εκχυλιστικές συσκευές. Αποστάζεται κατόπι το εκχυλιστικό μέσο και παραλαμβάνεται το έλαιο. Τα έλαια αυτά είναι συνήθως ακάθαρτα και περιέχουν ξένες ύλες, όπως βλέννες, πρωτεΐνες, χρωστικές και οσμηρές ουσίες και δεν είναι κατάλληλα για βρώση. Η μηχανική εκχύλιση εφαρμόζεται κυρίως στον ελαιόκαρπο για εξαγωγή του ελαιόλαδου και στο βαμβακόσπορο για εξαγωγή του βαμβακέλαιου, οπότε παραλαμβάνεται αφενός το έλαιο, ενώ αφετέρου παραμένει το στερεό υπόλειμμα ή πίτα (βαμβακόπιτα, ηλιόπιτα, πλακούντας σόγιας, ελαιοπυρήνας κτλ.). Το ελαιόλαδο παραλαμβάνεται με μηχανική συμπίεση σε υδραυλικά πιεστήρια ή σε φυγοκεντρικούς διαχωριστές μετά από μάλαξη της ελαιόμαζας και προσθήκη νερού. Το ελαιόλαδο μπορεί να καταναλωθεί ως έχει (τελικό προϊόν), εφόσον έχει καλή ποιότητα - οξύτητα <3% σε ελαϊκό οξύ αποκαλούμενο ως παρθένο ελαιόλαδο. Το βαμβακέλαιο εξάγεται από το βαμβακόσπορο με κοχλιωτές πρέσες ή με προπίεση και εκχύλιση, και το προκύπτον έλαιο είναι ακατέργαστο, απαιτεί δηλαδή εξευγενισμό προκειμένου να καταστεί εδώδιμο. Η μηχανική εκχύλιση έχει περιορισμένη απόδοση σε έλαιο, αφήνοντας στερεό υπόλειμμα το οποίο περιέχει επιπλέον ποσότητα ελαίου που μπορεί να εξαχθεί στη συνέχεια με εκχύλιση.

B.    ΜΕ ΕΚΧΥΛΙΣΗ
Άλλα σπορέλαια εξάγονται με εκχύλιση με διαλύτη ή με συνδυασμό εμβάπτισης εκχύλισης σε συστήματα συνεχούς ή ημισυνεχούς λειτουργίας. Πριν την εκχύλιση οι ελαιούχοι σπόροι ξηραίνονται, αλέθονται και μορφοποιούνται σε σωματίδια με μεγάλο πορώδες (φολίδες) για διευκόλυνση της εκχύλισης. Η εκχύλιση εφαρμόζεται άμεσα στους αλεσμένους σπόρους ή στα στερεά υπολείμματα (πίτες) που προέρχονται από μηχανική συμπίεση των σπόρων (εξαγωγή ελαίου σε δύο στάδια: συμπίεση-εκχύλιση). Η εκχύλιση με διαλύτη επηρεάζεται από το είδος του διαλύτη, το μέγεθος του αλεσμένου σπόρου, την υγρασία του σπόρου, το λόγο στερεού/διαλύτη (w/v) και το χρόνο της διεργασίας. Από την εκχύλιση προκύπτει ελαιοδιάλυμα και με απόσταξη αυτού παραλαμβάνεται το ακατέργαστο έλαιο, ενώ το υπόλειμμα μπορεί να αξιοποιηθεί για παραγωγή πρωτεϊνικών προϊόντων. Η εκχύλιση παρέχει υψηλές αποδόσεις - σχεδόν όλο το περιεχόμενο έλαιο στο σπόρο πρακτικά παραλαμβάνεται με μεγάλους χρόνους εκχύλισης.

 
Τα λίπη και έλαια μετά την παραλαβή τους χρειάζεται σχεδόν πάντα να υποστούν μια σειρά κατεργασιών, που καλείται «εξευγενισμός», προκειμένου να καταστούν εδώδιμα. Ο εξευγενισμός περιλαμβάνει: αποκομμίωση, εξουδετέρωση, αποχρωματισμό, απόσμηση και μερικές φορές και απομαργαρίνωση και υδρογόνωση.
1.    Η αποκομμίωση των ελαίων γίνεται είτε με χρήση οξέος, συνήθως με H3PO4 ή  κιτρικό οξύ, και με ή χωρίς νερό (υγρή ή ξηρή αποκομμίωση). Τα φωσφατίδια ενεργοποιούνται με το οξύ και ενυδατώνονται στη συνέχεια. Η απλή ενυδάτωση αφήνει αναλλοίωτα τα φωσφατίδια, οπότε εφαρμόζεται σε έλαια τα οποία περιέχουν πολλά φωσφατίδια (σογιέλαιο) και όπου αυτά αξιοποιούνται για χρήσεις σε τρόφιμα. Η αποκομμίωση γίνεται σε θερμοκρασίες από 45-95oC με 2-10% νερό ανάλογα με τα περιεχόμενα φωσφατίδια. Τα ενυδατωμένα φωσφατίδια διογκώνονται και καταβυθίζονται ή διαχωρίζονται με φυγοκέντρηση.
2.    Η αλκαλική εξουδετέρωση είναι η συνηθέστερη χρησιμοποιούμενη μέθοδος για την εξουδετέρωση των ελαίων και στηρίζεται στη σαπωνοποίηση των ελεύθερων λιπαρών οξέων με NaOH. Η αντίδραση ευνοείται σε θερμοκρασία 65 75oC με χρήση καυστικού διαλύματος 5 25oBe σε περίσσεια 10-40%. Ο σχηματιζόμενος σάπωνας διαχωρίζεται με φυγοκέντρηση. Η αλκαλική εξουδετέρωση λειτουργεί σε ασυνεχή ή συνεχή διαδικασία και η συνεχής συνήθως σε συνδυασμό με την αποκομμίωση, οπότε διαχωρίζονται οι σάπωνες μαζί με τα φωσφατίδια.
3.    Ο φυσικός εξευγενισμός εφαρμόζεται εναλλακτικά της αλκαλικής εξουδετέρωσης και γίνεται με απόσταξη των ελεύθερων λιπαρών οξέων με τη βοήθεια υδρατμών. Συνδυάζεται με το στάδιο της απόσμησης όπου χρησιμοποιείται ίδιας φύσης διεργασία.
4.    Ο αποχρωματισμός των ελαίων γίνεται με χρήση αποχρωστικών γαιών και στηρίζεται στην προσρόφηση των χρωστικών σε αυτές. Ο αποχρωματισμός γίνεται σε υψηλή θερμοκρασία 90-120C υπό κενό. Οι αποχρωστικές γαίες που χρησιμοποιούνται είναι φυσικές ή ενεργοποιημένες γαίες τύπου SiO2-Al2O3. Οι χρωστικές που προσροφώνται είναι είτε χλωροφύλλες ή ξανθοφύλλες και καροτινοειδή. Εκτός από τις χρωστικές ορισμένες γαίες μπορούν να απορροφήσουν και υπολείμματα φωσφατιδίων, σαπώνων, ιχνοστοιχείων μετάλλων και δευτερογενών προϊόντων οξείδωσης των ελαίων. Πριν τον αποχρωματισμό απαιτείται να ξηρανθεί το έλαιο, ενώ μετά τον αποχρωματισμό γίνεται ψύξη του ελαίου παρουσία αζώτου για διατήρηση της ποιότητας του ελαίου.
5.    Η απόσμηση εφαρμόζεται για απομάκρυνση των οσμηρών συστατικών των ελαίων και γίνεται με απόσταξη με τη βοήθεια υδρατμών.
6.    Ορισμένα έλαια μετά τον εξευγενισμό τους απαιτούν απομαργαρίνωση για απομάκρυνση των στερεών τριγλυκεριδίων που δημιουργούν θολώματα σε ψυχρό περιβάλλον αποθήκευσης. Η απομαργαρίνωση περιλαμβάνει κρυστάλλωση του λιπαρού με ψύξη και απομάκρυνση των κρυστάλλων με διήθηση.
7.    Άλλες διεργασίες που εφαρμόζονται στα έλαια είναι η Υδρογόνωση για παραγωγή λιγότερο ακόρεστων λιπαρών με σκοπό την παραγωγή φυτικών λιπών από έλαια η οποία γίνεται καταλυτικά με αντίδραση προσθήκης υδρογόνου στα ακόρεστα λιπαρά οξέα του ελαίου. Επειδή μπορεί να σχηματιστούν trans λιπαρά οξέα υπάρχει τάση για αντικατάστασή της από ενδοεστεροποίηση ή μετεστεροποίηση των λιπαρών όπου γίνεται αλλαγή της θέσης των λιπαρών οξέων (κατά προτίμηση των κορεσμένων στα μεσαία άτομα των τριγλυκεριδίων με σκοπό υψηλότερα σημεία τήξης) στα τριγλυκερίδια στο ίδιο μόριο ή σε διαφορετικά μόρια αντίστοιχα.   

Τα φυτικά έλαια χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία των καλλυντικών για την παρασκευή ενυδατικών κρεμών, βερνικιών κ.α λόγω της εύκολης απορροφητικής ικανότητας από το δέρμα (βιταμίνες, λεκιθίνη, στεροειδή κα.), στην αρωματοθεραπεία (aromatherapy) αλλά και σαν πρώτες ύλες στη βιομηχανία τροφίμων εφόσον τα φυτικά έλαια χρησιμοποιούνται και στην μαγειρική.

Η εταιρεία Tettix Α.Ε.Β.Ε. διαθέτει ποικιλία φυτικών ελαίων, κατάλληλων τόσο για παρασκευή καλλυντικών όσο και στη Βιομηχανία τροφίμων.
Εκτύπωση