ΑΛΚΑΛΟΕΙΔΗ Τα αλκαλοειδή (alkaloids) είναι μία ομάδα οργανικών αζωτούχων ουσιών με πολύπλοκη σύσταση, που περιέχονται στα φυτά και ασκούν πολλές λειτουργίες του οργανισμού (νικοτίνη, καφεΐνη, τεΐνη, μορφίνη, κινίνη, καψαϊκίνη, πιπεριδίνη, τζιντζερόλη, παραδόλη κ.α). Παράγονται όμως και από βακτήρια, μύκητες και ζώα. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον κυρίως λόγω της φυσιολογικής τους δράσης με μακρόχρονη ιστορία επί φαρμακευτικών ιδιοτήτων αλλά και δηλητηριωδών σε μεγαλύτερη δόση, ως ναρκωτικά ή παραισθησιογόνα.
Το όνομα τους δόθηκε από το 1819 από έναν Γερμανό Χημικό Carl F.W. Meissner και προέρχεται από τη λατινική ρίζα «alkali». Ο γενικότερος κανόνας για τα αλκαλοειδή είναι ότι έχουν χαμηλή διαλυτότητα στο νερό και πολύ μεγάλη στους οργανικούς διαλύτες εύκολος τρόπος να ξεχωρίζουμε αν ένα χημικό ανήκει η όχι σε αυτή τη μεγάλη οικογένεια είναι η κατάληξη του. Παρατηρούμε ότι όλα τα αλκαλοειδή έχουν ονομασία με κατάληξη –ινη. Όλα τα αλκαλοειδή προκύπτουν στη φύση, σε φυτά με μοναδική εξαίρεση την ηρωίνη, η όποια είναι παράγωγο της κοκαΐνης. Οι θεραπευτικές ιδιότητες αυτών των χημικών με χαρακτηριστικό το βασικό χαρακτήρα τους που προκύπτει από της αζωτούχες ενώσεις.
Σήμερα είναι γνωστά πάνω από 3000 αλκαλοειδή και ταξινομούνται επιμέρους, ανάλογα του συντακτικού τύπου τους και με βάση τη φύση και τον αριθμό των πυρήνων τους, (δακτύλιοι ατόμων), καθώς και με τους υποκαταστάτες που συνδέουν αυτούς σε: πυριδίνες, πυρρολιδίνες, τροπάνια, πυρρολιζιδίνες, πουρίνες, κινολίνες, ισοκινολίνες, ινδόλια, τερπενοειδή και στεροειδή. Τα πιο γνωστά αλκαλοειδή είναι:
1.
Πιπερίνη (piperine): Η πιπερίνη είναι ένα καυστικό αλκαλοειδές που απαντά στο Piper nigrum, Piper longum, Piper officinarum, Piper clusii, Piper farneconi, Piper marginatum. Η βιοενισχυτική δράση της πιπερίνης έχει αποδειχθεί από πολλές μελέτες που δείχνουν ότι η πιπερίνη μπορεί να βελτιώσει την απορρόφηση πολλών θρεπτικών συστατικών. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται η βιταμίνη C, το σελήνιο, το β-καροτένιο, η βιταμίνη Α, η βιταμίνη Β6 και το συνένζυμο Q10. Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη, η πιπερίνη είναι ένα αποτελεσματικό αντιοξειδωτικό. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής προτείνουν ότι η πιπερίνη μετριάζει τις οξειδωτικές βλάβες παρεμποδίζοντας τη λιπιδική υπεροξείδωση, κάτι που σημαίνει ότι η πιπερίνη μπορεί να είναι ένα σημαντικό θρεπτικό συστατικό για την πρόληψη της αθηροσκλήρωσης. Ακόμα αυξάνει τη δραστηριότητα των παγκρεατικών ενζύμων, της αμυλάσης και της λιπάσης όπως επίσης και από το λεπτό έντερο θρυψίνης και της χυμοθρυψίνης.
2.
Καψαϊκίνη (capsaicin): Η ένωση καψαϊκίνη είναι η δραστική ουσία της ξερής
κόκκινης πιπεριάς «τσίλι» και μιας ποικιλίας πιπεριών, φυτών που ανήκουν στο γένος Capsicum (οικογένεια Solanaceae). Αν και είναι τελείως άοσμη, έχει ισχυρότατη καυστική γεύση και θεωρείται ως η πιο «καυτερή» φυτική ουσία. Η καψαϊκίνη και τα άλλα καψαϊκινοειδή, που παράγονται ως δευτερογενείς μεταβολίτες της κόκκινης και άλλων ειδών πιπεριάς, δρουν κυρίως ως απωθητικές-προστατευτικές ουσίες των φυτών της πιπεριάς απέναντι στα φυτοφάγα ζώα. Είναι πρακτικά αδιάλυτη στο νερό, αλλά αρκετά διαλυτή στους συνήθεις οργανικούς διαλύτες, στα λίπη και τα φυτικά έλαια αλλά και εξαιρετικά σταθερή ουσία και δεν διασπάται κατά το μαγείρεμα. Η καψαϊκίνη αποτελεί δραστικό συστατικό διαφόρων αλοιφών για πόνους στους μυώνες που συνδέονται με την αρθρίτιδα, πόνους πλάτης και εξαρθρώσεις. Ευρύτατα διαδεδομένη είναι επίσης η χρήση των διάφορων «θερμαντικών» εμπλάστρων καψαϊκίνης (capsaicin patches). Επίσης, η καψαϊκίνη άρχισε να χρησιμοποιείται σε διάφορες κλινικές μελέτες θεραπείας του καρκίνου του προστάτη ενώ ακόμα διεγείρει το μεταβολισμό.
3.
Καφεΐνη (caffeine): Η καφεΐνη είναι φυσική ουσία που περιέχεται σε περισσότερα από 60 διαφορετικά είδη φυτών. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται οι σπόροι του καφέ και του κακάο, τα φύλλα τσαγιού, οι καρποί guarana και κόλα. Επίσης μπορεί να κατασκευαστεί με χημική σύνθεση και χρησιμοποιείται ως προσθετικό σε τρόφιμα, ροφήματα, ποτά και αναψυκτικά. Ο καφές, το τσάι, η σοκολάτα, το κακάο και πολλά αναψυκτικά περιέχουν καφεΐνη. Περιέχεται σε φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του πόνου (αναλγητικά), κατασταλτικά της όρεξης και σε φάρμακα εναντίον του κρυολογήματος. Η καφεΐνη έχει σημαντικές ιδιότητες που επηρεάζουν διάφορα συστήματα του οργανισμού. Επηρεάζει τον εγκέφαλο και είναι στην ουσία ένα διεγερτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι σε μέτριες δόσεις βελτιώνει τη μνήμη. Έχει υψηλή διουρητική ιδιότητα και ικανότητα μείωσης της όρεξης. Η καφεΐνη μετά από την εισδοχή της στο πεπτικό σύστημα απορροφάται και διανέμεται στον οργανισμό πολύ γρήγορα. Αφού εισέλθει και δράσει σε διάφορα όργανα, δεν παραμένει ούτε αποθηκεύεται στον οργανισμό αλλά αποβάλλεται μετά από μερικές ώρες. Επίσης η καφεΐνη ανακουφίζει για σύντομο χρονικό διάστημα από την κούραση και τη νύστα. Επίσης στις ψηλές δόσεις είναι δυνατόν να προκαλεί παροδικά αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Επιπρόσθετα ορισμένοι γιατροί δεν συστήνουν στους ασθενείς με προβλήματα του ρυθμού της καρδίας να παίρνουν καφεΐνη λόγω κινδύνου αρρυθμιών.
4.
Τεΐνη: Το τσάι περιέχει την τεΐνη, αλκαλοειδές παρόμοιο με την καφεΐνη, και έχει έτσι παρόμοια επίδραση στον οργανισμό όπως και ο καφές, δηλαδή διεγείρει το νευρικό σύστημα και αυξάνει την αντοχή στην κούραση, σε μικρότερο όμως βαθμό. Η τεΐνη είναι ένα ελαφρύ διεγερτικό που δραστηριοποιεί το σώμα και το πνεύμα. Η συγκέντρωση της στο τσάι είναι πέντε φορές λιγότερη από ότι στον καφέ. Συμβάλει στο να δυναμώνει την καρδιά και σε κάποιο βαθμό να προλαμβάνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών ασθενειών. Παρ’ όλα αυτά, ορισμένα άτομα είναι πολύ ευαίσθητα σε αυτή την ουσία, με αποτέλεσμα η τεΐνη να μπορεί να προκαλεί διαταραχές στον ύπνο ή μια υπερδιέγερση. Η τεΐνη απελευθερώνεται κατά την πρώτη έγχυση, άρα αποβάλλοντας το πρώτο νερό, θα την εξαλείψουμε, διατηρώντας παράλληλα όλη τη γεύση και τα θρεπτικά στοιχεία του τσαγιού.
5.
Γκουαρανίνη:
Είναι αλκαλοειδές που βρίσκεται στο φυτό
Γκουαράνα (Paullinia cupana) με δράση πιο ήπια από αυτήν της καφεΐνης του καφέ. Βοηθάει στην απελευθέρωση ενέργειας από τον μεταβολισμό του λίπους (λιπόλυση). Η γκουαρανίνη σε συνδυασμό με δύο ακόμη αλκαλοειδή που περιέχει η Γκουαράνα (theobromine και theophylline), έχουν ως αποτέλεσμα την τόνωση και αναζωογόνηση του νευρικού συστήματος. Για το λόγο αυτό η Γκουαράνα θεωρείται ότι βοηθάει στην αντιμετώπιση των πονοκεφάλων και σε περιπτώσεις κατάθλιψης που οφείλεται σε νευρική εξάντληση. Το χαρακτηριστικό της γκουαρανίνης είναι πως απορροφάται από τον οργανισμό σε πολύ χαμηλότερους ρυθμούς από ότι η καφεΐνη έχοντας ως αποτέλεσμα η «ενέργεια"» που προσφέρει να διαρκεί πολύ περισσότερο από εκείνη του καφέ.
6.
Κινίνη (quinine):
Η κινίνη είναι μια αντιπυρετική και μυοχαλαρωτική ουσία και είναι κύριο αλκαλοειδές του αποξηραμένου φλοιού του τροπικού δέντρου κιγχόνη (cinchona). Οι φαρμακευτικές ιδιότητες αυτού του φλοιού ήταν γνωστές εδώ και εκατοντάδες χρόνια στους Ινδιάνους Κέτσουα ('Ινκα) του Περού και της Βολιβίας, που το χρησιμοποιούσαν ως γενικό αντιπυρετικό φάρμακο και κυρίως για τη θεραπεία της ελονοσίας. Οι Ινδιάνοι άλεθαν τον φλοιό του κορμού και έπιναν το αιώρημα της λαμβανόμενης σκόνης σε νερό, αφού προηγουμένως προσέθεταν γλυκαντικές ουσίες για να εξουδετερώσουν την εξαιρετικά πικρή γεύση του. Οι Ιησουίτες μοναχοί που ακολουθούσαν τους Ισπανούς στη Λατινική Αμερική έφεραν τον θαυματουργό φλοιό της κιγχόνης στην Ευρώπη γύρω στο 1600, όπου έγινε γνωστός ως Περουβιανός φλοιός. Η ονομασία του δέντρου προέρχεται από το όνομα της γυναίκας του Ισπανού Αντιβασιλέα του Περού, της Anna del Osorio, κόμισσας της Chinchon η οποία είχε προσβληθεί από ελονοσία.
7.
Τζιντζερόλη: Το ενεργό συστατικό της
πιπερόριζας είναι η τζιντζερόλη, ένα συστατικό που όταν μαγειρευτεί, έχει πικάντικο άρωμα και μια γλυκιά και ταυτόχρονα πιπεράτη γεύση. Εκτός, όμως, από τη γεύση και το άρωμα που δίνει στα φαγητά, το τζίντζερ έχει και μεγάλη θρεπτική αξία. Εμφανίζει ισχυρή αντιοξειδωτική δράση και έχει γνωστές αντιφλεγμονώδεις και αναλγητικές ιδιότητες.